แม่คงคา แม่โพสพ แม่ธรณี เทวนารีรักษาโลก

นิพัทธ์พร เพ็งแก้ว ชวนแวะและชวนชม  จากอนุสาร อ.ส.ท. พฤษภาคม 2565

ในโลกยุคสมัยปัจจุบันตามร้านค้าทั่วไป เรามักเห็นรูปเคารพหญิงอ้วน หญิงงาม นั่งพับเพียบเรียบร้อย ยกมือกวักเงินกวักทองเข้าร้าน เรารู้จักกันดีว่านั้นคือเทวนารีนางกวัก ที่จะนำพาทรัพย์สินรายได้มาให้พ่อค้าแม่ค้า ให้กำลังใจ ให้ความอุ่นใจกับร้านค้าสำหรับการทำมาหากินในแต่ละวัน
แต่ในอดีตเล่า ชาวบ้านไทย วัฒนธรรมไทย ถ้าไม่ใช่พระเครื่อง ยันต์ ตะกรุด เครื่องรางของขลัง คนไทยทุกระดับทั้งเจ้า ไพร่ ทาส เขานับถือเทพองค์ใด ไว้เคารพ นับถือ ให้อุ่นใจ
เราเคยสงสัยกันบ้างไหม เราเคยค้นหาคำตอบนี้กันบ้างไหม

รากลึกอยู่ที่แม่ธรณี
พื้นฐานของมนุษย์ทุกคนนั้น เรากินข้าวได้ทีละคำ ใส่เสื้อได้ทีละตัว หนาวหน่อยก็มีเสื้อกันหนาวเพิ่ม ร้อนก็แก้ผ้าถอดเสื้อ จะนอนไปแต่ละคืนเราใช้พื้นที่นอนจริง ๆ ไม่ได้ใหญ่ไปกว่าโลงศพเท่าไหร่ ป่วยไข้ก็รักษาด้วยหยูกยาต่าง ๆ มันเข้าไป ซึ่งปัจจัย 4 นี้คืออาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย ยารักษาโรค ทั้งหมดมีที่มาจากผืนดินโลก ที่คนไทยกราบเคารพท่าน ในฐานะเทวนารีสูงสุด คือ “แม่ธรณี” (Mother Earth) ซึ่งไม่เพียงคนไทยเท่านั้นที่นับถือท่าน ทุกวัฒนธรรมมนุษย์บนผืนโลกมีเทวนารีที่เคารพคือแม่ธรณีทั้งสิ้น

นี้เองคือต้นรากลึกสุดของวัฒนธรรมไทย แม่ธรณีผู้เป็นที่มาของทุกสรรพสิ่งบนผืนพิภพ เราจึงพบรูปเคารพเทวนารีองค์นี้เต็มไปหมดทั่วทุกภาคของเมืองไทย ทั้งตามบ้านผู้คน สถานศึกษา หน่วยงานต่าง ๆ โดยเฉพาะตามวัด ที่มักมีจิตรกรรมแม่ธรณีบีบมวยผมอยู่ในภาพพุทธประวัติปางมารวิชัย ตรงข้ามพระประธาน ในโบสถ์วิหารวัดต่าง ๆ ปรากฏให้เห็นทุกจังหวัด ทุกภูมิภาคของประเทศไทย
ภาพพุทธประวัติเอาชนะพญามารที่มาสร้างเป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัยนี้ เล่าเรื่องการบรรลุธรรมของพระพุทธเจ้า คืนแห่งการรับมือกองทัพพญามารที่มารุกรานการตรัสรู้ ในคืนนั้นพระองค์ตรัสยืนยันว่าบัลลังก์ที่ประทับนั่งอยู่ เกิดเพราะบุญของพระองค์ที่สั่งสมมาหลายร้อยชาติภพ และพระองค์ได้ทรงร้องขอให้แม่พระธรณีเป็นพยาน แม่พระธรณีจึงปรากฏกายยืนยันถึงสมภารบารมีที่พระโพธิสัตว์เคยทำไว้ เพียงน้ำที่เคยหลั่งในการทำทานก็มากเกินประมาณ แล้วแม่ธรณีก็ได้บีบมวยผม มีน้ำหลั่งไหลทะลักทลายออกมาท่วมทำลายกองทัพพญามารแตกพ่ายไปสิ้น อันเป็นเหตุให้พระพุทธเจ้าบรรลุธรรม ตรัสรู้ได้ในคืนวันเพ็ญ 15 ค่ำ เดือน 6 ก่อนพุทธศักราช 45 ปี และนับจากทรงบรรพชามาได้ 6 ปี

แม่ธรณีจึงเป็นเทวนารีองค์สำคัญยิ่งในการบรรลุธรรมของพระพุทธเจ้า แม่ธรณีได้หนุนช่วยพระองค์ให้ชนะกองทัพมารและอุปสรรคทั้งปวง รูปเคารพแม่ธรณีบีบมวยจึงปรากฏในรูปลักษณ์ต่าง ๆ ทั่วประเทศไทยมาหลายร้อยปี มากที่สุดตั้งแต่อดีตมาจนปัจจุบัน โดยจิตรกรรมแม่ธรณีบีบมวยผมงามที่สุดในเมืองไทย และกล่าวได้ว่างามที่สุดในโลกนั้น ครูช่างทุกสมัยเห็นพ้องกันว่า อยู่ที่โบสถ์เก่าวัดชมภูเวก วัดมอญเมืองนนทบุรี แม่ธรณีองค์นี้ครูช่างเขียนไว้อย่างวิจิตรบรรจงตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนกลาง ลีลาบิดกายชดช้อยราวล่องลอยมาจากความฝัน เส้นสายลายกระหนกตกแต่งบ่งที่มาจากสรวงสวรรค์ เป็นทิพยรูปยากจะนางใดมาเปรียบได้

หลั่งไหลไม่สุดสิ้นกับแม่คงคา
แม่น้ำคงคาในอินเดียได้รับการเคารพยกย่องว่าเป็นแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์ โดยถือกันว่าใครได้อาบน้ำชำระร่างกายด้วยน้ำในแม่น้ำคงคา พระแม่คงคาจะช่วยชำระบาปกรรมสรรพมลทินออกจากใจกายได้หมดสิ้น ความเชื่อดั้งเดิมมีมาว่า แม่น้ำคงคาไหลลงมาจากสรวงสวรรค์ และตอนที่ไหลลงมายังผ่านเศียรพระศิวะ พระเป็นเจ้าสูงสุดของอินเดีย จึงยิ่งเพิ่มความขลังให้สูงสุดไปด้วย ให้เป็นสายน้ำล้างบาป ใครได้ลงอาบน้ำในแม่น้ำคงคา จะได้ลอยบาปทั้งหมดไปตามกระแสน้ำ และจะกลายเป็นผู้บริสุทธิ์ขึ้นสวรรค์ได้
ด้วยความเชื่อในพลังศักดิ์สิทธิ์ของแม่น้ำสายนี้เอง จึงทำให้แม่น้ำคงคาได้รับการยกย่องให้เป็นมารดาของแม่น้ำทั้งปวง เรียกกันด้วยความเคารพว่า “คงคามาตา” แปลว่าพระแม่คงคา แล้ววิวัฒน์มาเป็น “แม่คงคา” เทวนารีผู้ดูแลคุ้มครองรักษาสายน้ำในวัฒนธรรมไทยโบราณมาถึงยุคปัจจุบัน ซึ่งคนไทยเองได้มีประเพณีจุดดวงประทีปกราบเคารพพระแม่คงคาอยู่ทุกปี ในคืนวันเพ็ญเดือน 12 ที่คนไทยจัดงานลอยกระทง บูชาเทวนารีองค์นี้กันเป็นประจำ

แต่ที่น่าแปลกก็คือ ในปัจจุบันเรากลับพบรูปเคารพพระแม่คงคาน้อยมาก ๆ ในท่ามกลางสภาพแม่น้ำ คลอง ที่เละเทะ สกปรก เมื่อการสัญจรทางถนนทางอากาศก้าวขึ้นมาทดแทนเส้นทางน้ำ พร้อมกับการสร้างเขื่อนแทบทุกสายน้ำปรากฏขึ้นทุกภูมิภาค แม่น้ำในประเทศไทยจึงถูกใช้น้อยมากกับการเป็นเส้นทางสัญจรทางเรือ อีกทั้งสภาพแม่น้ำยังสกปรก ไม่อาจนำน้ำมาดื่มกิน ใช้งานนานาสารพัดได้แบบโบราณ ความเจริญของโลกยุคใหม่ทำให้แม่น้ำหมดบทบาทเช่นในอดีต แม่น้ำ สายน้ำลำคลอง ห้วยบึง มากต่อมากถูกถม ถูกทิ้ง สภาพแวดล้อมเต็มไปด้วยขยะเละเทะ รองรับของเสียเน่าสกปรกจากตลาด บ้านเรือนผู้คน โรงงานอุตสาหกรรม จนต้องมีการรณรงค์พลิกฟื้นชีวิตแม่น้ำสายต่าง ๆ ปรากฏอยู่ทั่วไป ในช่วง12-20ปีที่ผ่านมานี้

ใกล้อวสานของแม่โพสพ
ในขณะที่เราพบศิลปกรรมแม่ธรณีเทวนารีผู้ดูแลผืนโลกปรากฏอยู่ทั่วไปตามวัด โบสถ์วิหารต่าง ๆ แต่จิตรกรรมรูปแม่โพสพ เทวนารีผู้ดูแลทุ่งข้าว ดิฉันได้พบอยู่แห่งเดียวที่โบสถ์วัดสามแก้ว ตำบลนาชะอัง อำเภอเมืองฯ จังหวัดชุมพร พระแม่โพสพองค์นี้ถือรวงข้าว นั่งอยู่บนผนังโบสถ์ตรงข้ามพระประธาน เคียงข้างด้วยพระลักษมีถือดอกบัว ชายาพระวิษณุผู้ดูแลโลก และเป็นเทวีแห่งความมั่งคั่ง โชคลาภ ความเจริญรุ่งเรือง ส่วนอีกด้านหนึ่งของพระแม่โพสพคือพระสรัสวดีถือสมุดคัมภีร์ ชายาของพระพรหมผู้สร้างโลก และเป็นเทวีแห่งปัญญาความรู้ ศิลปวิทยาการ การภาวนากับพิธีกรรม

การที่พระแม่โพสพนั่งอยู่ตรงกลาง ขนาบข้างด้วยพระลักษมี ชายาพระวิษณุ และพระสรัสวดี ชายาพระพรหม ซึ่งพระวิษณุและพระพรหมต่างเป็นเทพสำคัญอย่างที่สุดของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ภาพเขียนนี้บ่งชี้เป็นอย่างดีว่า พระแม่โพสพมีความสำคัญอย่างยิ่งยวดในความรู้สึกของคนไทยนี้เป็นจิตรกรรมแม่โพสพภาพเดียวที่ดิฉันได้พบในโบสถ์วิหาร นอกนั้นจะพบเป็นประติมากรรมรูปเคารพบ้าง ภาพเขียน ภาพพิมพ์บ้าง ตามบ้านชาวนา หรือถูกทิ้งแตกหักอยู่ตามยุ้งฉางเก่าของชาวนา ตามวัด ที่เอารูปเคารพไม่ใช้แล้วไปทิ้งไว้ เนื่องเพราะชาวนาไทยปัจจุบันทำนาด้วยการใช้ปุ๋ยเคมี ใช้ยาฆ่าแมลง และส่วนใหญ่ เลิกไหว้บูชาแม่โพสพไปหลายสิบปีแล้ว

ขณะเดียวกัน ชาวนาไทยทั่วประเทศต่างเป็นหนี้จากการซื้อปุ๋ยเคมี ซื้อยาฆ่าแมลง ขายข้าวได้ไม่คุ้มต้นทุนในการทำนา สูญเสียที่ดินเป็นหนี้สินโดยถ้วนทั่วจนแทบสิ้นเนื้อประดาตัว อันมีที่มาจากชาวนาไทยหันหลังให้แม่โพสพ แทบไม่มีความเชื่อเรื่องแม่โพสพ ไม่มีความกตัญญูต่อธรรมชาติ ไม่เคารพแม่ธรณีเทพประจำผืนดิน ไม่เคารพแม่คงคา เทพประจำท้องน้ำ การทำนาคือการฆ่าฟันผืนดิน กุ้ง ปู ปลา นก หอย แมลงต่าง ๆ พืชพันธุ์ต่าง ๆ ในท้องนา การทำนาคือการทำบาปผิดศีลข้อ 1 ฆ่าฟันสิ่งมีชีวิตรายรอบอย่างหนักอยู่ตลอดเวลา
สาเหตุสำคัญสุดของความเป็นไปเช่นนี้ เกิดเพราะในช่วง 50 กว่าปีที่ผ่านมา ชาวบ้าน ชาวสวน ชาวไร่ ชาวนาไทย ล้วนถูกราชการผลักดัน ถูกบริษัทปุ๋ย บริษัทยาฆ่าแมลงโฆษณา ฝังหัว จัดโปรแกรมความคิดกันชนิดสนับสนุนทุกวิถีทางให้เกษตรกร ชาวสวน ชาวนา ใช้เกษตรแผนใหม่ ใช้สารเคมีทำการปลูกข้าว ปลูกพืชผลทุกอย่าง จนพวกเขาเป็นหนี้สิน ล้มละลายทั่วประเทศ ถึงอย่างนั้นชาวนาไทยก็ยังไม่ยอมหยุดทำเกษตรแบบใช้สารเคมี และมีเพียงจำนวนน้อยมาก ๆ ที่หันหลังให้เกษตรเคมีมาทำเกษตรอินทรีย์

น้องชายที่รักของดิฉัน คุณจักรภฤติ บรรเจิดกิจ ชาวนาเกษตรอินทรีย์ ลูกศิษย์โรงเรียนชาวนา มูลนิธิข้าวขวัญที่มีหมอเดชา ศิริภัทร เป็นประธานมูลนิธิ บัดนี้คุณจักรภฤติได้ก่อตั้งศูนย์เรียนรู้กสิกรรมธรรมชาติเพื่อขับเคลื่อนปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง ทำหน้าที่เป็นครูสอนการทำเกษตรอินทรีย์อยู่ที่จังหวัดพิจิตร จักรภฤติได้กล่าวถึงสภาพที่พบเจอให้ดิฉันฟังว่า ตัวเขาได้พยายามหาหนทางให้เกษตรกรเลิกใช้ปุ๋ยใช้ยาให้ได้ เขาลองมาทุกวิธี บอกชาวบ้านว่าเกษตรอินทรีย์ดีอย่างไร ไม่ทำให้เป็นมะเร็ง ไม่ต้องเสียเงินเยอะ ไม่ต้องเป็นหนี้สิน หรือตกอยู่ใต้เกษตรพันธะสัญญา ไม่ต้องเป็นทาสบริษัทขายปุ๋ยขายยาฆ่าแมลงของบริษัทยักษ์ใหญ่ทั้งประเทศ แม้จะบอกกันทุกทางแล้ว แต่สิ่งที่ปรากฏก็คือ ชาวบ้านไม่สนใจ ไม่เปลี่ยน ยังบ้าใช้ปุ๋ยใช้ยาเหมือนเดิม ไม่เคยเปลี่ยนแปลงได้ ไม่ว่าจะบอกชาวบ้านว่าเกษตรอินทรีย์ดีอย่างไร ชาวบ้านไม่ยอมเชื่อ ไม่ยอมเปลี่ยนแปลง ไม่สนใจที่จะเลิกใช้ปุ๋ยใช้ยาฆ่าแมลง

แต่เมื่อจักรภฤติให้ชาวนาชาวสวนพิจิตรทำพิธีสาบานกับหลวงพ่อเงิน พระอาจารย์สำคัญของเมืองพิจิตร ผู้ศักดิ์สิทธิ์และมีชื่อเสียงอย่างยิ่งในสมัย ร. 5 โดยชาวบ้านที่มาฝึกอบรมจะเข้าพิธีสาบานว่า หากกลับไปใช้เกษตรเคมี ใช้ปุ๋ยใช้ยาฆ่าแมลงเมื่อใด ขอให้ช้างของหลวงพ่อเงินมาเหยียบให้ตายไปเลย เมื่อทำพิธีเช่นนี้แล้ว จักรภฤติพบว่า ชาวนาชาวสวนเปลี่ยนได้เร็วมาก เลิกเกษตรเคมีในทันที เปลี่ยนมาใช้เกษตรอินทรีย์ได้รวดเร็วอย่างน่าอัศจรรย์ หันหลังให้กับปุ๋ยยากับวิถีเกษตรเคมีโดยสิ้นเชิง และทำได้ผลดีอย่างยิ่งในทุกพื้นที่ที่จักรภฤติสอนพวกเขา และจักรภฤติยังยืนยันว่า สำหรับชาวนาชาวบ้าน การจะให้พวกเขาเลิกงมงายในเกษตรเคมี เลิกเป็นทาสบริษัทปุ๋ย บริษัทยาฆ่าแมลง มีวิธีเดียวเท่านั้น คือต้องให้เขากลับมาศรัทธาในแม่โพสพ ทำพิธีกรรมบูชาแม่โพสพ กลับมาใช้คาถาหลวงพ่อเงินมาสาบานกับแม่โพสพว่า ถ้าผิดคำสาบาน จะต้องโดนช้างหลวงพ่อเงินเหยียบตาย

ดิฉันฟังจักรภฤติยืนยันถึงสิ่งที่พบเจอมาดังนี้แล้ว ก็เข้าใจได้แจ่มแจ้งยิ่ง เพราะเมื่อร่วม 20 ปีก่อน ครั้งที่ดิฉันลงเก็บข้อมูลในพื้นที่นาจังหวัดสุพรรณบุรี ชาวนาเมืองสุพรรณบอกกับดิฉันเองว่า พวกเขาเลิกใช้เกษตรเคมี เลิกใช้ปุ๋ยใช้ยาไม่ได้ เพราะมันเหมือน “เปลี่ยนศาสนา” แต่สิ่งที่ปรากฏกับชาวนาชาวสวนเมืองพิจิตร เมื่อเขาได้สาบานให้ช้างหลวงพ่อเงินลงโทษ สาบานกับแม่โพสพ แม่ธรณี แม่คงคา ที่ยึดโยงเกี่ยวเนื่องกับพลังศักดิ์สิทธิ์ของหลวงพ่อเงิน พระเกจิผู้โด่งดังรู้จักทั่ว ชาวนา ชาวสวน ชาวบ้านไทยก็พร้อมจะหันหลังให้บริษัทปุ๋ยบริษัทยาได้เลย เพราะเขาได้เปลี่ยนศาสนาแล้ว ได้ที่พึ่งทางใจใหม่แล้ว ได้หันหลังจากการกราบปุ๋ยกราบยา มากราบสาบานกับหลวงพ่อเงินกันแล้ว

คำสาบานเช่นนี้เอง ที่ทำให้เกษตรกรไทยมีกำลังใจที่จะเลิกใช้ปุ๋ยใช้ยา มาทำเกษตรอินทรีย์ไร้สารเคมีกันได้ อันเป็นสภาพซึ่งน้องชายที่รักคนหนึ่งกล่าวกับดิฉันว่า “เหมือนไปอดยาเสพติดเลยนะพี่”การเปลี่ยนกรอบความคิด มีที่พึ่งทางใจใหม่ ตั้งหมุดหมายอยู่ที่เทวนารีรักษาโลก และมีการทำเกษตรอินทรีย์มากขึ้นเรื่อย ๆ ของชาวนา ชาวสวน ชาวไร่ กับผู้คนในชุมชนเมืองของสังคมไทยยุคนี้ จึงทำให้ศิลปกรรมแม่โพสพ แม่คงคา แม่ธรณี เริ่มกลับมาปรากฏให้เห็นมากขึ้นเรื่อย ๆ ในยุคปัจจุบัน เทวนารีผู้ดูแลรักษาแผ่นดินโลก ทั้งแม่ธรณี แม่คงคา แม่โพสพผู้ดูแลนานาพืชพันธุ์ ท้องทุ่ง สายน้ำ ต่างมิได้ถูกทอดทิ้งเหมือนช่วงหลาย ๆ ปีที่ผ่านมา หากพระนางต่างกลับมาได้รับความเคารพนับถือบูชาไปพร้อม ๆ กับการดูแลรักษาสิ่งแวดล้อม อากาศ อาหารออร์แกนิก ในโลกยุคปัจจุบัน